30 гадоў таму прагучалі выступы двух палітычных дзеячоў з постсавецкіх краінаў, у якіх яны папярэджвалі пра небясьпеку імпэрскага рэваншу з боку Масквы, пiша палітычны аналітык Сяргей Навумчык.
Першы нават зьмяшчаў у сабе слова «небясьпека» — напісаны па-расейску артыкул лідэра БНФ Зянона Пазьняка «О русском империализме и его опасности» быў надрукаваны ў парлямэнцкай «Народнай газеце» 15–17 студзеня 1994 году.
З другім папярэджаньнем на падобную ж тэму выступіў тагачасны прэзыдэнт Эстоніі Ленарт Мэры на ўрачыстай вячэры ў старажытнай ратушы ў нямецкім Гамбургу 25 лютага 1994 году.
Мэры разглядаў праблему ў агульнаэўрапейскім кантэксьце; Пазьняк рабіў праекцыю тэмы на Беларусь. Аднак абодва аўтары супалі ў аргумэнтацыі, а ў некаторых выпадках нават у выбары прыкладаў з гісторыі.
Абодва тэксты можна знайсьці ў сеціве. Прывяду па фрагмэнце з кожнага.
«Імпэрская дзяржава ня можа быць дэмакратычнай»
Зянон Пазьняк пісаў, што новыя расейскія кіраўнікі на чале зь Ельцыным ужываюць «старую імпэрскую палітыку — падзяляць народы і групы насельніцтва, нацкоўваць іх паміж сабой, зьнішчаць адных, выяжджаючы на сьпінах іншых (як у Абхазіі), захопліваць тэрыторыі, кіраваньне, маёмасьць і панаваць праз залежных і падстаўных.
Ідэалёгія гэтай традыцыйнай палітыкі нескладаная, запазычаная ў Гітлера: абараняць у сумежных дзяржавах стратэгічныя інтарэсы Расеі і правы расейцаў (прыгадайце „правы немцаў“, гітлераўскія „аншлюсы“ і да т. п. зьявы, асуджаныя сусьветнай супольнасьцю). Больш за тое, яны зьбіраюцца „абараняць“ правы нават не расейцаў, а „рускамоўных“, гэта значыць савецкай папуляцыі ў іншых краінах. Гэта азначае, што ня будуць прызнаныя ніякае нацыянальна-культурнае адраджэньне і дэмакратыя ў гэтых краінах (бо нацыянальна-культурнае адраджэньне, выйсьце з імпэрыі — сутнасна працэсы дэмакратычныя). Гэта значыць, што будзе ціск і ўмяшаньне ва ўнутраныя справы сумежных краінаў.
... Імпэрская дзяржава з імпэрскай грамадзкай сьвядомасьцю, імпэрскай экстэнсіўнай палітыкай, з шматнацыянальнай структурай ня можа быць дэмакратычнай. Гэта аксіёма, пра якую даводзіцца нагадваць».
Гэтыя радкі, як і сам артыкул Пазьняка, выклікалі тады надзвычай нэгатыўную рэакцыю. З абвінавачваньнем у імкненьні пасварыць «братэрскія народы» выступіла падкантрольная Вячаславу Кебічу «Советская Белоруссия». Даволі рэзкую крытыку ў адрас лідэра БНФ выказалі і прадстаўнікі дэмакратычнай супольнасьці, якія не пагадзіліся з ацэнкай Расеі як «імпэрыі».
Асабліва не спадабаліся ацэнкі новых расейскіх кіраўнікоў, якія на фоне посткамуністычнага беларускага ўраду ў той час успрымаліся ўвасабленьнем дэмакратыі і лібэральных рэформаў — Ельцына, Гайдара, Козырава. Ня кажучы ўжо пра паралелі з Гітлерам. Так, Гітлер захапіў Судэты, потым Аўстрыю, але ж Крэмль нічога падобнага ня робіць – ці дапушчальна зь нейкіх палітычных заяваў рабіць гэткія глябальныя высновы?..
«Чаканячы крок, ён выходзіць з залі. Дзьверы з грукатам зачыняюцца»
А цяпер цытата з выступу эстонскага прэзыдэнта Ленарта Мэры, пісьменьніка і перакладчыка (у свой час ён быў вядомым дысыдэнтам, а юнацкія гады правёў у Сібіры, куды быў сасланы разам з бацькам-дыпляматам пасьля далучэньня Эстоніі да СССР):
«... Зразумела, што развал Савецкага Саюзу Захад разглядае як своеасаблівы трыюмф; субʼектыўна зразумела і тое, што Захад засяродзіў усе свае надзеі і сымпатыі на дзейных у Расеі рэфарматарскіх сілах. Тым ня менш з такім стаўленьнем Захад рызыкуе неўзабаве апынуцца ў шчамлётках самападману.
... Прыгледзімся да дакумэнта, ня так даўно выпушчанага расейскім МЗС. У ім гаворыцца, што праблему этнічных расейцаў, якія жывуць у суседніх краінах, Расея будзе вырашаць ня толькі дыпляматычнымі сродкамі. І гэта пры тым, што этнічныя расейцы часта зьяўляліся ў суседніх краінах з прычыны іх гвалтоўнай акупацыі і дэпартацыі мясцовага насельніцтва.
З гэтага маскоўскага мэмарандуму застаецца толькі зрабіць выснову, што ў выпадку неабходнасьці Расея будзе гатовая прыняць і іншыя меры. Якімі могуць быць гэтыя захады, мы, эстонцы і іншыя малыя народы, занадта добра ведаем на прыкладзе сваёй нядаўняй гісторыі.
... Калі вы сапраўды хочаце дапамагчы Расеі і яе народу, дык трэба даходліва растлумачыць цяперашняму расейскаму кіраўніцтву, што яшчэ аднаго імпэрскага захопу ніхто не пацярпіць. Тыя ж, хто гэтага ня зробіць, будуць дапамагаць ворагам дэмакратыі ў Расеі ды іншых посткамуністычных краінах».
Прэзыдэнт Эстоніі яшчэ працягваў сваю прамову, калі адзін з гасьцей у знак абурэньня пакінуў урачыстую вячэру.
Захавалася сьведчаньне карэспандэнткі Die Zeit Анны фон Мюнхгаўзэн: «Чаканячы крок, кінуўшы пагардлівы позірк на прымаючы бок, ён выходзіць з залі, кожны крок суправаджаецца скрыпам паркету. За ім чуецца шэпт. Хто гэта быў? Чаго гэта ён? Дзьверы з грукатам зачыняюцца».
«Хто гэта быў?» — калі і прагучаў у сьценах ратушы адказ на такое пытаньне, прозьвішча тады мала што сказала прысутным. Гэта быў віцэ-мэр Санкт-Пецярбургу, пабраціма Гамбургу, Уладзімір Пуцін.
«Ельцын навучыць Лукашэнку дэмакратыі»
Як публікацыя Пазьняка не была ўспрынятая ў Беларусі, гэтак і выступ Мэры ня быў асэнсаваны заходнім палітычным істэблішмэнтам.
У 1994-м беларускае грамадзтва яшчэ не адарвалася ў сваім сьветаадчуваньні ад Расеі, шмат хто ўспрымаў незалежнасьць як часовую зьяву, а Расею — як самы блізкі народ «цягам стагодзьдзяў» (пра захопніцкія войны Масковіі ў школе не асабліва і гаварылі).
Захад жа ў той час перажываў тое, што Фрэнсіс Фукуяма вызначыў як «канец гісторыі» — будучы пэўным, што камунізм, сымбалем якога доўгі час быў СССР, пераможаны і наперадзе сьветлыя часы дэмакратыі.
На Расею Ельцына заходнія лідэры глядзелі ня толькі як на пераможцу камуністычнай сыстэмы, але і як на гаранта незваротнасьці дэмакратычных працэсаў як у самой Расеі, так і ў іншых постсавецкіх краінах. Лідэры апазыцыйных партый, якім у тыя гады даводзілася сустракацца з амэрыканскімі і эўрапейскімі палітыкамі, могуць прыгадаць выказаныя імі спадзяваньні, што «Ельцын навучыць Лукашэнку дэмакратыі».
Тым часам Масква замарозіла канфлікт у Прыднястроўі, разьвязала спачатку адну, а потым другую чачэнскія войны. У 2008 годзе ўвяла войскі ў Грузію, а праз шэсьць гадоў зрабіла тое, чаго ў пасьляваеннай гісторыі Эўропы не было: анэксавала частку тэрыторыі сувэрэннай дзяржавы, адрэзаўшы ад Украіны Крым і фактычна акупаваўшы значную частку Данбасу.
Нарэшце, у 2022-м была разьвязаная поўнамаштабная вайна. Падставай для якой, сярод іншага, была названая «абарона» этнічных расейцаў і «расейскамоўных» — роўна гэтак, як і папярэджвалі ў 1994-м.
Ад фантому да ўсьвядомленай рэальнасьці
Днямі дэпутатка Эўрапарлямэнту Раса Юкнявічэне ў інтэрвію «Настоящему времени» канстатавала, што доўгія гады эўрапейскія краіны не ўспрымалі ўсур’ёз пагрозу з боку Расеі. Нават падзеі 2014 году, калі быў анэксаваны Крым і разьвязаныя ваенныя дзеяньні, не былі належным чынам асэнсаваныя, сказала яна. Цяпер жа для таго, каб рэарганізаваць вайсковую інфраструктуру, спатрэбяцца гады. Юкнявічэне ведае, пра што гаворыць: яна была міністаркай абароны Літвы.
Сёньня пераглядаецца, па сутнасьці, уся сыстэма эўрапейскай бясьпекі, краіны пераглядаюць свае бюджэты, павялічваючы фінансаваньне арміі і вытворчасьці ўзбраеньняў. Пры гэтым у якасьці патэнцыйнага нападніка называецца ня нейкі абстрактны вораг, а канкрэтная дзяржава – Расея.
Міністар замежных спраў Італіі Антоніё Таяні заявіў пра стварэньне агульнаэўрапейскай арміі як надзённую неабходнасьць і «фундамэнтальную перадумову для правядзеньня эўрапейскай замежнай палітыкі». Галоўнакамандуючы ўзброенымі сіламі Швэцыі Мікель Бюдэн і міністар цывільнай абароны краіны Карл-Оскар Булін заклікалі суграмадзянаў быць гатовымі да таго, што можа пачацца вайна. Камандуючы арміяй Нідэрляндаў Марцін Вэйнэн заклікаў суайчыньнікаў быць гатовымі да вайны з Расеяй – нягледзячы на тое, што краіна, як ён нагадаў, знаходзіцца на адлегласьці 1500 км ад РФ.
Надышоў момант, калі імпэрскія памкненьні Крамля ўжо не ўспрымаюцца палітычнай элітай Захаду як фантомныя.
Добро пожаловать в реальность!