Падчас 30-гадовага кіраваньня Лукашэнкі палітычныя пацяпленьні зьмяняліся замаразкамі і наадварот некалькі разоў. Дык чаму адліга немагчымая цяпер?
Перш чым адказаць на пытаньне, ці магчымая ў Беларусі ў хуткім часе палітычная адліга, варта нагадаць першапачатковы, мэтэаралягічны сэнс гэтага паняцьця, а потым — эвалюцыю адпаведнай палітычнай мэтафары адносна хрушчоўскай эпохі ў СССР, пiша палітычны аналітык Юры Дракахруст на «Свабодзе».
Адліга («оттепель» па-расейску, thaw па-ангельску) — гэта пацяпленьне да плюсавой тэмпэратуры ў разгар зімы ў нашых паўночных шыротах. Пацяпленьне ў студзені ад −10 да −5 — гэта не адліга. І +1 у сакавіку — гэта не адліга, гэта ўжо вясна.
Адліга — заўважнае, якаснае — да раставаньня сьнегу — пацяпленьне, але ў халодную пару году, калі холад, мінусавая тэмпэратура — гэта норма. А адліга — адхіленьне ад гэтай нормы, якое ў любы момант можа зьмяніцца новым пахаладаньнем, новымі замаразкамі.
Трапнае слоўца Ільлі Эрэнбурга
А цяпер — да знакамітай палітычнай мэтафары. Аповесьць Ільлі Эрэнбурга «Адліга» выйшла ў сьвет у траўні 1954 году. Тут вельмі важны час. Сталін памёр за год да таго, яго партрэты яшчэ вісяць, а помнікі — стаяць па ўсёй краіне; ягоным імем яшчэ клянуцца малыя і вялікія начальнікі. Праўда, ужо арыштаваны і расстраляны Лаўрэнці Берыя. Але пры ўладзе — тая ж сталінская гвардыя, у якой рукі па локаць у крыві, як і ў яго. Праўда, ужо пачаліся паступовыя вызваленьні «палітычных».
Па вялікім рахунку, фактычна не зьмянілася яшчэ нічога. Аднак зьмянілася грамадзкая атмасфэра. І аповесьць Эрэнбурга адлюстравала, «ухапіла» адчуваньне гэтай зьмены і прадчуваньне зьменаў наступных. А назва — дала імя эпосе. Прычым усёй.
Хоць насамрэч слоўца адпавядала хутчэй адчуваньню менавіта 1954 году — калі практычных зьменаў яшчэ ніякіх не было. І калі не было ніякай упэўненасьці, што тэндэнцыя да зьменаў захаваецца, калі існавала перасьцярога, што ў кожны момант могуць ізноў ударыць траскучыя маразы. Словам, калі палітычная мэтафара адпавядала першаснаму значэньню паняцьця.
ХХ зьезд КПСС, «выкрыцьцё культу асобы», зрынутыя помнікі Сталіну, вызваленьне соцень тысячаў палітзьняволеных — усё гэта адбылося значна пазьней. Такія зьмены, напэўна, і ня мроіліся ў 1954 годзе, калі Эрэнбург пісаў сваю аповесьць.
Аднак тое, што яе назва стала імем эпохі, мела і пэўнае паліталягічнае абгрунтаваньне. Пры ўсіх зьменах і пры Хрушчову, і пры ягоных камуністычных пераемніках СССР заставаўся таталітарнай дзяржавай. Падчас кіраваньня Хрушчова савецкія войскі ўтапілі ў крыві антыкамуністычнае паўстаньне ў Вугоршчыне. Дый у самім СССР парадкі былі ня тое каб надта лібэральныя. У параўнаньні са сталінскімі часамі — дык пэўна жыцьцё стала вальнейшым, але аб’ектыўна — ня вельмі.
І структурна Савецкі Саюз заставаўся камуністычнай дыктатурай. А пасьля Хрушчова пачаліся і выразныя палітычныя «замаразкі». Не да сталінскіх «тэмпэратураў», але заўважна. І ў гэтым сэнсе назва «адліга» аказалася адэкватнай усяму гэтаму пэрыяду савецкай гісторыі.
Гэты доўгі гістарычны экскурс карысны для ўдакладненьня паняцьцяў у цяперашніх беларускіх спрэчках пра магчымасьць палітычнай адлігі ў сучаснай Беларусі.
Што разумець пад палітычнай адлігай
Калі кажуць, што пры Аляксандру Лукашэнку немагчымая адліга, праводзячы аналёгію з камуністычным рэжымам у СССР у часы Хрушчова, то што маецца на ўвазе? Што рэжым не скасуе сам сябе, ня зьменіцца структурна, што ён застанецца аўтакратыяй? Хутчэй за ўсё — так. Але камуністычны рэжым і тады, ажно да 1991 году, па сутнасьці мала зьмяніўся.
Тым больш незразумела, чаму ў цяперашняй Беларусі немагчымыя зьмены кшталту тых, якія адбываліся ў СССР у першы год пасьля сьмерці Сталіна і якія натхнілі Эрэнбурга. Падчас 30-гадовага кіраваньня Лукашэнкі палітычныя пацяпленьні зьмяняліся замаразкамі і наадварот некалькі разоў.
Вось днямі адбылася дзявятая зь мінулага лета хваля памілаваньняў палітвязьняў. Усе папярэднія гады колькасьць палітвязьняў штогод павялічвалася, за 2024 год — зьнізілася. Так, рэпрэсіі працягваюцца, у нечым калі не пашыраюцца, дык паглыбляюцца. Амаль палова палітвязьняў, якія былі за кратамі на канец 2024 году, трапілі туды на працягу мінулага году. Але да лета 2024-га, пачынаючы з 2020-га, было толькі адно памілаваньне 13 чалавек (увосень 2021 году).
Вызначэньне «палітычная адліга» — не мэдаль «Ударніку дэмакратычнага будаўніцтва». Гэта няпэўнае, няўстойлівае пацяпленьне, якое не азначае зьмены «пары году» і ў любы момант можа зьмяніцца нармальнымі для «палітычнай зімы» замаразкамі.
Пры такім вызначэньні — чаму ж падобнае ў цяперашняй Беларусі немагчыма? У пытаньні колькасьці палітвязьняў можна сказаць, што адліга ўжо адбываецца.
Аднак адліга — гэта ня лета і не вясна. У палітычнай сфэры яна можа як быць, гэтак і ня быць прадвесьцем палітычнай вясны.
Нагадаю, што ад часу зьяўленьня аповесьці Эрэнбурга да краху камунізму ў СССР мінула 37 гадоў.
Добро пожаловать в реальность!